Celowe doprowadzenie do niewypłacalności jako podstawa odmowy ustalenia planu spłaty

Odmowa ustalenia planu spłaty oznacza w istocie odmowę oddłużenia, co powoduje, że upadły (dłużnik) pozostaje z długami.

Zgodnie z art. 491^14a ust. 1 pkt) 1 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. prawo upadłościowe „sąd wydaje postanowienie o odmowie ustalenia planu spłaty wierzycieli albo umorzenia zobowiązań upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli, jeżeli upadły doprowadził do swojej niewypłacalności lub istotnie zwiększył jej stopień w sposób celowy, w szczególności przez trwonienie części składowych majątku oraz celowe nieregulowanie wymagalnych zobowiązań”. Postanowienie takie stanowi de facto zakończenie postępowania upadłościowego.

Treść przepisu wskazuje na przykładowe zdarzenia, które mogą świadczyć o celowym doprowadzeniu do niewypłacalności lub jej istotnym zwiększeniu. Następuje to w szczególności przez trwonienie części składowych majątku oraz celowe nieregulowanie wymagalnych zobowiązań.

Wykładni tego przepisu nie ułatwia treść przepisu art. 491¹⁵ ust. 1a p.u., zgodnie z którym w przypadku ustalenia, że upadły doprowadził do swojej niewypłacalności lub istotnie zwiększył jej stopień umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa, plan spłaty wierzycieli nie może być ustalony na okres krótszy niż trzydzieści sześć miesięcy ani dłuższy niż osiemdziesiąt cztery miesiące.

Konsekwencje zastosowania tych przepisów są odmienne, bo w przypadku zastosowania pierwszego z nich, dłużnik po zakończeniu postępowania pozostaje z długami, a w przypadku zastosowania drugiego z nich, dłużnik ma szanse na oddłużenie całkowite, jednak okres wykonywania planu spłaty jest dłuższy.

Dodać też trzeba, że nawet w przypadku uznania, że upadły doprowadził do swojej niewypłacalności lub istotnie zwiększył jej stopień w sposób celowy, jeśli zostanie wykazane, że zachodzą względy słuszności lub względy humanitarne - sąd nie może odmówić ustalenia planu spłaty. Tym samym odmowa ustalenia planu spłaty nie ma charakteru bezwzględnego.

Warto przy tym wskazać, że drugą przesłanką uprawniającą sąd do wydania postanowienia o odmowie ustalenia planu spłaty wierzycieli (albo umorzenia zobowiązań upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli lub warunkowego umorzenia zobowiązań upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli), jest okoliczność prowadzenia w stosunku do upadłego postępowania upadłościowego, w którym umorzono całość lub część jego zobowiązań w okresie dziesięciu lat przed dniem zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości.

Przykład, z którym spotkaliśmy się w praktyce, to osoba, która po powstaniu stanu niewypłacalności dokonała darowizny nieruchomości na rzecz członka rodziny, aby uniemożliwić wierzycielom egzekucję. Miało to miejsce ponad pięć lat przed złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości. Wedle jednej koncepcji przykład ten uzasadnia odmowę ustalenia planu spłaty, wedle drugiej – nie.

W ostatnich orzeczeniach sądów upadłościowych coraz częściej przebija się bardziej korzystna dla osób niewypłacalnych wykładnia, zgodnie z którą podstawy do odmowy ustalenia planu spłaty powinny być wykładane w sposób ścisły zgodnie z ich literalnym brzmieniem. Jest to przesłanka oparta o karnistyczną koncepcję winy. Sądy w swoich rozstrzygnięciach nie powinny w sposób szeroki wykładać tego przepisu i obejmować zakresem jego stosowania wszystkich tych osób, które dokonały czynności prawnych, których celem było przede wszystkim pozbawienie wierzycieli możliwości zaspokojenia np. poprzez dokonanie darowizny lub sprzedaży istotnych składników majątku, jednak bez zamiaru doprowadzenia do swojej niewypłacalności. Nie można pomijać, że jest to trudne do uchwycenia, a tym bardziej do rzetelnego uzasadnienia. Nierzadko wymaga to też szeroko zakrojonego postępowania dowodowego, które przez upływ czasu lub przebieg konkretnych zdarzeń może być niemożliwe do przeprowadzenia.

Bardziej korzystna linia orzecznicza opiera się na literalnej wykładni tej przesłanki, w której dochodzimy do pojęcia winy i sposobu jej rozumienia zaczerpniętych z prawa karnego. Literalna wykładnia tej przesłanki, odwołująca się do pojęcia winy w ujęciu karnistycznym, została zaprezentowana m.in. w orzeczeniach Sądu Okręgowego w Bydgoszczy VIII Wydział Gospodarczy z 15 listopada 2022 r. sygn. akt VIII Gz 190/22 oraz w postanowieniu Sądu Okręgowego w Poznaniu X Wydział Gospodarczy Odwoławczy z 22 listopada 2022 r. sygn. akt X Gz 542/2022. Za powyższymi orzeczeniami należy wskazać, że:

„celowość działania dłużnika powinna być w tym kontekście utożsamiana z winą umyślną w zamiarze bezpośrednim, a więc z sytuacją, w której niewypłacalność lub jej pogłębienie jest zasadniczą pobudką działania dłużnika. W konsekwencji, wystarczającą podstawą dla odmowy ustalenia planu spłaty nie będzie sama tylko świadomość dłużnika w tym zakresie, o ile tylko istniały inne motywy jego działania (wina umyślna w zamiarze ewentualnym). Nie wystarczy więc, że dłużnik tylko chce swojej niewypłacalności lub godzi się na nią. Dłużnik zachowuje się w wybrany przez siebie sposób właśnie po to, aby wierzyciele nie otrzymali zaspokojenia oraz aby poprzez niezapłacenie wierzycielom osiągnąć stan niewypłacalności. Musi mieć więc nie tylko pełną świadomość, że wierzyciele nie otrzymają należnej im zapłaty, a sam dłużnik stanie się niewypłacalny, lecz jego działania są ukierunkowane na to, aby taki właśnie skutek osiągnąć. W doktrynie prawa karnego taka postać zamiaru zwana jest zamiarem kierunkowym (dolus directus coloratus).”

W oparciu o tak rozumianą przesłankę, Sąd Upadłościowy może odmówić ustalenia planu spłaty tylko w sytuacji, gdy z materiału dowodowego wynika bez żadnych wątpliwości, iż osoba podejmowała działania skutkujące jej niewypłacalnością intencjonalnie, aby właśnie taki cel osiągnąć. Przesłanka ta ma znacznie węższy charakter niż funkcjonująca uprzednio podstawa do oddalenia wniosku o ogłoszenie upadłości, gdzie wystarczyło jedynie wykazać, iż dłużnik doprowadził do swojej niewypłacalności w sposób umyślny albo w wyniku rażącego niedbalstwa.

Wobec powyższego należy uznać, iż obecnie rozstrzygnięcie w przedmiocie odmowy ustalenia planu spłaty będzie zapadać niezwykle rzadko, tylko w sytuacji, gdy z akt sprawy będzie wprost wynikać, iż dłużnik celowo podejmował działania, aby stać się niewypłacalny. Wskazaną normą nie mogą być objęte przypadki, w których dłużnik wyzbył się majątku, ale swoją intencją obejmował ukrycie swojego majątku i uniemożliwienie egzekucji.

Sytuacja, w której dłużnik wyzbył się swojego majątku w okresie przed złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości może zostać natomiast potraktowana jako doprowadzenie przez upadłego do swojej niewypłacalności lub istotne zwiększenie jej stopnia umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa. W takiej sytuacji plan spłaty wierzycieli nie może być ustalony na okres krótszy niż trzydzieści sześć miesięcy ani dłuższy niż osiemdziesiąt cztery miesiące.

Warto zwrócić uwagę, że nawet przy zastosowaniu wykładni rozszerzającej przesłanki odmowy ustalenia planu spłaty – wbrew zaprezentowanej powyżej wykładni (także niektórych składów sądu poznańskiego):

• ustalenie planu spłaty wierzycieli;
• lub umorzenie zobowiązań upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli;
• lub warunkowe umorzenie zobowiązań upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli;

będzie możliwe jeśli zostanie wykazane, że jest to uzasadnione względami słuszności lub względami humanitarnymi. W tym zakresie należy jednak również poprowadzić postępowanie dowodowe, najlepiej zawczasu, a tutaj inicjatywa należy już do upadłych oraz ich pełnomocników. Mówiąc o tzw. względach słuszności czy względach humanitarnych, warto wskazać na kolejną możliwość zakończenia postępowania upadłego „konsumenta”, a mianowicie, że możliwe jest przykładowo dokonanie oddłużenia upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli. Zgodnie bowiem z treścią art. 491¹⁶ prawa upadłościowego, sąd umarza zobowiązania upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli, jeśli osobista sytuacja upadłego w oczywisty sposób wskazuje, że jest on trwale niezdolny do dokonywania jakichkolwiek spłat w ramach planu spłaty wierzycieli. Właściwe rozpoznanie sytuacji faktycznej i prawnej dłużnika będzie więc kluczową kwestią nie tylko dla samego wszczęcia postępowania upadłościowego, ale przede wszystkim – dla prawidłowego i optymalnego dla upadłego zgłoszenia wniosków procesowych.

***

Ten artykuł, analizujący zagadnienie celowego doprowadzenia do swojej niewypłacalności jako podstawa do odmowy ustalenia planu spłaty, powstał na kanwie jednej z prowadzonych przez nas spraw, z której pełnym przebiegiem można zapoznać się tutaj>.

Przedstawiona w niniejszym artykule analiza prawna w sposób jednoznaczny wskazuje, jak zawiłym i drobiazgowym potrafi być postępowanie z wniosku o ogłoszenie upadłości. Przepisy nie są niestety w tym zakresie precyzyjne, o czym najlepiej świadczy fakt, iż poszczególne sądy prezentują różniące się od siebie interpretacje przedmiotowych zapisów ustawy. Niejednokrotnie o korzystnym sposobie zakończenia postępowania zdecyduje odpowiednia argumentacja przedstawiona przez wnioskodawcę czy jego pełnomocnika. Warto w związku z tym skorzystać ze wsparcia doświadczonych ekspertów, oferujących doradztwo w sprawie upadłości konsumenckiej.