Celowe doprowadzenie do niewypłacalności jako podstawa odmowy ustalenia planu spłaty

Odmowa ustalenia planu spłaty oznacza w istocie odmowę oddłużenia, co powoduje, że upadły (dłużnik) pozostaje z długami.

Zgodnie z art. 491^14a ust. 1 pkt) 1 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. prawo upadłościowe „sąd wydaje postanowienie o odmowie ustalenia planu spłaty wierzycieli albo umorzenia zobowiązań upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli, jeżeli upadły doprowadził do swojej niewypłacalności lub istotnie zwiększył jej stopień w sposób celowy, w szczególności przez trwonienie części składowych majątku oraz celowe nieregulowanie wymagalnych zobowiązań”.

Treść przepisu wskazuje na przykładowe zdarzenia, które mogą świadczyć, iż upadły celowo doprowadził do swojej niewypłacalności lub istotnie zwiększył jej stopień w sposób celowy. Następuje to w szczególności przez trwonienie części składowych majątku oraz celowe nieregulowanie wymagalnych zobowiązań.

Wykładni tego przepisu nie ułatwia treść przepisu art. 491¹⁵ ust. 1a p.u., zgodnie z którym w przypadku ustalenia, że upadły doprowadził do swojej niewypłacalności lub istotnie zwiększył jej stopień umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa, plan spłaty wierzycieli nie może być ustalony na okres krótszy niż trzydzieści sześć miesięcy ani dłuższy niż osiemdziesiąt cztery miesiące.

Konsekwencje zastosowania tych przepisów są odmienne bo w przypadku zastosowania pierwszego z nich dłużnik po zakończeniu postępowania pozostaje z długami, a w przypadku zastosowania drugiego z nich, dłużnik ma szanse na oddłużenie całkowite jednak okres wykonywania planu spłaty jest dłuższy.

Dodać też trzeba, że nawet w przypadku uznania, że upadły doprowadził do swojej niewypłacalności lub istotnie zwiększył jej stopień w sposób celowy, jeśli zostanie wykazane, że zachodzą względy słuszności lub względy humanitarne - sąd nie może odmówić ustalenia planu spłaty. Tym samym odmowa ustalenia planu spłaty nie ma charakteru bezwzględnego.

Przykład, z którym spotkaliśmy się w praktyce to przykład osoby, która po powstaniu stanu niewypłacalności dokonała darowizny nieruchomości na rzecz członka rodziny, aby uniemożliwić wierzycielom egzekucję. Miało to miejsce ponad pięć lat przed złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości. Wedle jednej koncepcji przykład ten uzasadnia odmowę ustalenia planu spłaty, wedle drugiej – nie.

W ostatnich orzeczeniach sądów upadłościowych coraz częściej przebija się bardziej korzystna dla osób niewypłacalnych wykładnia, zgodnie z którą podstawy do odmowy ustalenia planu spłaty powinny być wykładane w sposób ścisły zgodnie z ich literalnym brzmieniem. Jest to przesłanka oparta o karnistyczną koncepcję winy. Sądy w swoich rozstrzygnięciach nie powinny w sposób szeroki wykładać tego przepisu i obejmować zakresem jego stosowania wszystkich tych osób, które dokonały czynności prawnych, których celem było przede wszystkim pozbawienie wierzycieli możliwości zaspokojenia np. poprzez dokonanie darowizny lub sprzedaży istotnych składników majątku, jednak bez zamiaru doprowadzenia do swojej niewypłacalności. Nie można pomijać, że jest to trudne do uchwycenia, a tym bardziej do rzetelnego uzasadnienia. Nierzadko wymaga to też szeroko zakrojonego postępowania dowodowego, które przez upływ czasu lub przebieg konkretnych zdarzeń może być niemożliwe do przeprowadzenia.

Bardziej korzystna linia orzecznicza opiera się na literalnej wykładni tej przesłanki, właśnie, w której dochodzimy do pojęcia winy i sposobu jej rozumienia, zaczerpniętych z prawa karnego. Literalna wykładnia tej przesłanki, odwołująca się do pojęcia winy w ujęciu karnistycznym została zaprezentowana m.in. w orzeczeniach Sądu Okręgowego w Bydgoszczy VIII Wydział Gospodarczy z 15 listopada 2022 r. sygn. akt VIII Gz 190/22 oraz w postanowieniu Sądu Okręgowego w Poznaniu X Wydział Gospodarczy Odwoławczy z 22 listopada 2022 r. sygn. akt X Gz 542/2022. Za powyższymi orzeczeniami należy wskazać, że:

„celowość działania dłużnika powinna być w tym kontekście utożsamiana z winą umyślną w zamiarze bezpośrednim, a więc z sytuacją, w której niewypłacalność lub jej pogłębienie jest zasadniczą pobudką działania dłużnika. W konsekwencji, wystarczającą podstawą dla odmowy ustalenia planu spłaty nie będzie sama tylko świadomość dłużnika w tym zakresie, o ile tylko istniały inne motywy jego działania (wina umyślna w zamiarze ewentualnym). Nie wystarczy więc, że dłużnik tylko chce swojej niewypłacalności lub godzi się na nią. Dłużnik zachowuje się w wybrany przez siebie sposób właśnie po to, aby wierzyciele nie otrzymali zaspokojenia oraz aby poprzez niezapłacenie wierzycielom osiągnąć stan niewypłacalności. Musi mieć więc nie tylko pełną świadomość, że wierzyciele nie otrzymają należnej im zapłaty, a sam dłużnik stanie się niewypłacalny, lecz jego działania są ukierunkowane na to, aby taki właśnie skutek osiągnąć. W doktrynie prawa karnego taka postać zamiaru zwana jest zamiarem kierunkowym (dolus directus coloratus).”

W oparciu o tak rozumianą przesłankę, Sąd Upadłościowy może odmówić ustalenia planu spłaty tylko w sytuacji, gdy z materiału dowodowego wynika bez żadnych wątpliwości, iż osoba podejmowała działania skutkujące jej niewypłacalnością intencjonalnie, aby właśnie taki cel osiągnąć. Przesłanka ta ma znacznie węższy charakter niż funkcjonująca uprzednio podstawa do oddalenia wniosku o ogłoszenie upadłości, gdzie wystarczyło jedynie wykazać, iż dłużnik doprowadził do swojej niewypłacalności w sposób umyślny albo w wyniku rażącego niedbalstwa.

Wobec powyższego należy uznać, iż obecnie rozstrzygnięcie w przedmiocie odmowy ustalenia planu spłaty będzie zapadać niezwykle rzadko, tylko w sytuacji, gdy z akt sprawy będzie wprost wynikać, iż dłużnik celowo podejmował działania, aby stać się niewypłacalny. Wskazaną normą nie mogą być objęte przypadki, w których dłużnik wyzbył się majątku, ale swoją intencją obejmował ukrycie swojego majątku i uniemożliwienie egzekucji.

Sytuacja, w której dłużnik wyzbył się swojego majątku w okresie przed złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości może zostać natomiast potraktowana jako doprowadzenie przez upadłego do swojej niewypłacalności lub istotne zwiększenie jej stopnia umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa. W takiej sytuacji plan spłaty wierzycieli nie może być ustalony na okres krótszy niż trzydzieści sześć miesięcy ani dłuższy niż osiemdziesiąt cztery miesiące.

Warto zwrócić uwagę, że nawet przy zastosowaniu wykładni rozszerzającej przesłanki odmowy ustalenia planu spłaty – wbrew zaprezentowanej powyżej wykładni (także niektórych składów sądu poznańskiego):

• ustalenie planu spłaty wierzycieli;
• lub umorzenie zobowiązań upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli;
• lub warunkowe umorzenie zobowiązań upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli;

będzie możliwe jeśli zostanie wykazane, że jest to uzasadnione względami słuszności lub względami humanitarnymi. W tym zakresie należy jednak również poprowadzić postępowanie dowodowe, najlepiej zawczasu, a tutaj inicjatywa należy już do upadłych oraz ich pełnomocników.

Ten artykuł, analizujący zagadnienie celowego doprowadzenia do swojej niewypłacalności jako podstawa do odmowy ustalenia planu spłaty, powstał na kanwie jednej z prowadzonych przez nas spraw, z której pełnym przebiegiem można zapoznać się tutaj>.