Spór ze wspólnikiem - jak się przygotować?

Choć przed rozpoczęciem wspólnej działalności kwestia sporu ze wspólnikiem i tego jak się do niego przygotować wydaje się być jedną z bardziej odległych i nierealnych perspektyw, jednak doświadczenie pokazuje, że zabezpieczenie takiego scenariusza już na etapie konstruowania kształtu spółki to nie nadmierna drobiazgowość, ale uzasadniona troska o byt spółki i jej wspólników. Omówienie i zabezpieczenie kilku kwestii już na etapie definiowania sposobu funkcjonowania spółki może pozwolić uniknąć nam nie tylko niepotrzebnych komplikacji, ale nawet utraty kontroli nad spółką czy pata decyzyjnego w spółce. Jakie to kwestie?

Zanim wymienimy je szczegółowo, warto zaznaczyć, że możemy mówić tu o dwóch kategoriach sytuacji, które – jako wspólnicy – musimy zabezpieczyć w tworzonej spółce. Pierwszą z kategorii najlepiej podsumowuje pytanie: jak zapobiec konfliktom między wspólnikami, natomiast drugą: jak zabezpieczyć sytuację, gdy konflikt taki jednak wystąpi. Rzetelne przeanalizowanie tych scenariuszy pozwoli uniknąć wielu patowych sytuacji zarówno dla spółki, jak i wspólników. Przejdźmy więc do szczegółów.

Pierwszym krokiem w celu uniknięcia bądź zminimalizowania ryzyka powstania sporów w przyszłości jest odpowiedni dobór formy prowadzenia działalności gospodarczej. Podejmując decyzję czy chcemy zawrzeć umowę spółki cywilnej czy też stworzyć spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością powinniśmy kierować się nie tylko kryteriami finansowymi, podatkowymi czy zasadami odpowiedzialności wspólników za długi, lecz również modelem prowadzenia spraw spółki i jej reprezentacji na zewnątrz. Zastanówmy się czy wszyscy potencjalni partnerzy posiadają odpowiednie kompetencje do kierowania biznesem, czy chcą aktywnie decydować o losach spółki, nadto czy są to osoby lojalne i godne zaufania. W dalszym etapie kluczowe jest sformułowanie dobrej umowy spółki. Niewątpliwie do instrumentów pozwalających na zabezpieczenie wspólników przed konfliktami w przyszłości zaliczyć można kompleksowe uregulowanie praw i obowiązków wspólników, zasad wypłaty zysków, określenie wymaganego do podjęciach uchwał kworum, reguł rozporządzania udziałami czy też zagwarantowanie mechanizmu przymusowego wykupu udziałów problematycznego wspólnika. Jeżeli spółka już istnieje, warto zastanowić się nad jej przekształceniem w inną formę bądź nad zmianą istniejących postanowień umownych. W razie trudności zachęcamy do skorzystania z pomocy prawnika posiadającego doświadczenie w zakresie prawa gospodarczego i prawa spółek.

Przede wszystkim należy zachować spokój. W takich sytuacjach niewskazane jest podejmowanie pochopnych decyzji pod wpływem emocji. Sposobu rozstrzygnięcia konfliktu w pierwszej kolejności poszukujmy w umowie spółki oraz w przepisach prawa. Warto również podjąć próbę polubownego rozwiązania sporu. W tym celu pomocne mogą się okazać rozmowy z drugą stroną bądź mediacja z udziałem bezstronnej osoby. Bądźmy merytorycznie przygotowani do takiego spotkania, określmy plan działania oraz ustalmy nasze oczekiwania. Choć zdajemy sobie sprawę, że wypracowanie wspólnego stanowiska nie zawsze będzie możliwe, to miejmy świadomość, że konsensus będzie korzystny zarówno dla skonfliktowanych stron, jak i samej spółki. Oczywiście, często konflikt między wspólnikami wiąże się z dużym emocjonalnym zaangażowaniem wszystkich stron, co nie sprzyja prowadzeniu merytorycznych rozmów, jednak wsparcie osoby bezstronnej i rzetelne przedstawienie stanowisk i warunków wszystkich stron często pozwala dostrzec, że wbrew pozorom i silnym emocjom, znalezienie satysfakcjonującego (a co najmniej: akceptowalnego przez strony) rozwiązania jest możliwe. Warto pamiętać, że rozpoczęcie sporu sądowego przekłada się zazwyczaj na długie miesiące czy lata procesu. Zorganizowanie choćby jednego spotkania mediacyjnego czy negocjacyjnego daje nam więc szansę, aby uchronić się przed wieloletnim procesem sądowym.

Wraz z zaostrzeniem się konfliktu nierzadko w spółce dochodzi do pata decyzyjnego. Jedną z możliwości jego rozwiązania, a zarazem dalszego kontynuowania spółki, niewątpliwie będzie usunięcie problematycznej osoby z grona wspólników.

Przepis art. 63 § 2 k.s.h. stanowi o wyłączeniu jednego ze wspólników spółki jawnej. Na zasadzie odesłania, normę tę stosuje się odpowiednio do wspólników spółki partnerskiej oraz komandytowej. W myśl komentowanej regulacji, sąd na wniosek wszystkich pozostałych wspólników może orzec o wyłączeniu ze spółki jednego ze wspólników, jeżeli po jego stronie zachodzi ważny powód. Ustawodawca nie precyzuje pojęcia „ważny powód”. Zdaniem judykatury, oceniając istnienie przesłanek wyłączenia wspólnika należy mieć na względzie całe spektrum stosunków między wspólnikami. Należy pamiętać, że ważny powód może być wynikiem nie tylko zawinionego działania wspólnika, lecz również okoliczności przez niego niezawinionych (np. ciężka, przewlekła choroba uniemożliwiające dalsze uczestnictwo w spółce, długotrwały wyjazd za granicę). Usunięcie wspólnika jest możliwe, jeżeli dalsze jego pozostawanie w spółce zagrażałoby interesom spółki lub usprawiedliwionym interesom pozostałych wspólników. Jest to sankcja za destrukcyjne dla spółki niewykonywanie lub nienależyte wykonywanie obowiązków wynikających ze stosunku członkostwa, a także za zaistnienie po stronie wspólnika innych okoliczności sprzecznych z treścią tego stosunku i niekorzystnych dla spółki. Celem omawianego przepisu jest ochrona spółki przed zachowaniem wspólnika, które negatywnie wpływa na jej funkcjonowanie. Do katalogu przyczyn wykluczenia wspólnika ze spółki zalicza się m.in. nieuczciwe lub niedbałe prowadzenie spraw spółki, dokonanie czynów na szkodę innego wspólnika oraz naruszenie zakazu konkurencji.

Jednocześnie omawiany przepis ma charakter bezwzględnie obowiązujący. Oznacza to, że pozostali wspólnicy nie mogą uchwałą wyłączyć konfliktowego wspólnika ze spółki. W przypadku wykluczenia wspólnika ze spółki wyrokiem sądowym, spółka trwa nadal między pozostałymi wspólnikami. Występującemu wspólnikowi wypłaca się wartość jego udziału kapitałowego. Pamiętać również należy, że wspólnik występujący uczestniczy w zysku i w stracie spraw jeszcze niezakończonych. Nie ma on jednak wpływu na ich prowadzenie. Może jednakże żądać wyjaśnień, rachunków oraz podziału zysku i straty z końcem roku obrotowego.

Podobna regulacja została przewidziana również dla spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. Zgodnie z art. 266 k.s.h z ważnych przyczyn dotyczących danego wspólnika sąd może orzec jego wyłączenie ze spółki na żądanie wszystkich pozostałych wspólników, jeżeli udziały wspólników żądających wyłączenia stanowią więcej niż połowę kapitału zakładowego. Ważną przyczyną, jest taka okoliczność, która pozwala na konkluzję, że działalność spółki w dotychczasowym składzie personalnym będzie wysoce utrudniona czy wręcz niemożliwa. W orzecznictwie wielokrotnie podkreślano, że przyczyną usunięcia wspólnika może być niemożność bezkonfliktowego współdziałania z danym wspólnikiem, będąca następstwem relacji interpersonalnych wewnątrz spółki. Ze swej istoty spółka zakłada współdziałanie wspólników, zatem gdy współpraca ta jest trwale zaburzona, konflikt między wspólnikami szkodzi interesom spółki. Nie uzasadniają więc żądania wyłączenia przyczyny błahe, nieistotne, wynikające z drobnych sprzeczek czy niechęci między udziałowcami, a nawet poważniejsze różnice zdań co do funkcjonowania spółki niedezorganizujące jednak jej działalności. Generalną zatem przyczyną uzasadniającą wyłączenie wspólników jest obiektywnie istniejąca niemożność dalszej z nim współpracy. Doktryna i judykatura do ważnych przyczyn uzasadniających wyłączenie wspólnika zaliczają m.in.:

• działanie na szkodę spółki, polegające w szczególności na nieusprawiedliwionym i uporczywym niestawiennictwie wspólnika na zgromadzeniach wspólników, przez co, biorąc pod uwagę liczbę posiadanych udziałów i postanowienia umowy spółki, wspólnik blokuje podjęcie jakichkolwiek uchwał przez zgromadzenie, także tych, które dotyczą bilansu, rachunku zysków i strat oraz skwitowania zarządu,
• niewykonywanie przez wspólnika uchwał,
• podejmowanie działań konkurencyjnych i naruszenie zasad lojalności wobec spółki, w szczególności przekazywani informacji poufnych oraz tajemnic spółki innym podmiotom,
• nadużywanie prawa indywidualnej kontroli,
• nierespektowanie przez wspólnika przyjętego na siebie w umowie spółki bądź w odrębnej umowie cywilnoprawnej zobowiązania,
• permanentne i bezpodstawne żądania zwołania zgromadzenia wspólników, w tym na drodze sądowej,
• utrata zaufania do wspólnika spowodowana zatajeniem informacji o karalności, bezprawnym używaniu fałszywych danych o posiadanych kwalifikacjach koniecznych dla funkcjonowania spółki,
• niemoralne zachowanie wspólnika, seksizm, mobbing wobec pracowników spółki,
• szkalowanie spółki bądź ogłaszanie przez wspólnika fałszywych danych na temat spółki.

Udziały wspólnika wyłączonego zostają przejęte przez wspólników lub osoby trzecie. Cenę przejęcia ustala sąd na podstawie rzeczywistej wartości w dniu doręczenia pozwu. Sąd, orzekając o wyłączeniu, wyznacza termin, w ciągu którego wyłączonemu wspólnikowi ma być zapłacona cena przejęcia. Należy pamiętać, że jeżeli w ciągu tego czasu kwota ta nie została zapłacona albo złożona do depozytu sądowego, orzeczenie o wyłączeniu staje się bezskuteczne.

Przed przystąpieniem do sporządzania pozwu należy przygotować odpowiednią dokumentację, która zostanie złożona do sądu. W zależności od stanu faktycznego sprawy, konieczne może być uzyskanie umowy spółki, protokołów zgromadzeń wspólników, podjętych uchwał czy korespondencji pomiędzy wspólnikami. Zastanówmy się również nad potencjalnymi świadkami, czyli osobami, które będą miały wiedzę na temat istnienia konfliktu, jego przyczyn, podejmowanych przez pozwanego działań, niemożliwości dalszego bezkonfliktowego współdziałania czy braku perspektyw na wypracowanie porozumienia pomiędzy wspólnikami. Mogą być to pracownicy spółki bądź jej kontrahenci. Przygotujmy również adresy świadków, pod jakie sąd będzie mógł doręczyć wezwania na rozprawę. Należy pamiętać również, że o wyłączeniu wspólnika orzeka sąd w postępowaniu procesowym. Jest to sprawa o prawa majątkowe, zatem właściwość rzeczowa sądu zależeć będzie od wartości przedmiotu sporu, którą będzie wartość udziałów pozwanego wspólnika. Wartość ta będzie również decydować o wysokości opłaty sądowej. Skuteczne wniesienie pozwu zainicjuje wszczęcie postępowania sądowego, w trakcie którego sąd będzie badał, czy po stronie pozwanego wspólnika istnieją ważne przyczyny uzasadniające jego wyłączenie ze spółki, a następnie na podstawie przeprowadzonego postępowania dowodowego wydany może być wyrok wyłączający wspólnika ze spółki albo wyrok oddalający powództwo.

Nierzadko sprawy o wyłączenie wspólnika są skomplikowane. Jak wskazano powyżej, pojęcia „ważne powody” i „ważne przyczyny” nie posiadają swojej definicji ustawowej, stąd ważnym elementem w postępowaniu sądowym jest przygotowanie przekonującej argumentacji prawnej, wskazującej, że dane zachowanie wspólnika uzasadnia jego usunięcie ze spółki. Pamiętajmy też, że – obiektywnie – ta sama okoliczność, w kontekście sytuacji różnych spółek może przyjąć różną kwalifikację prawną. Rolą strony powodowej (lub wspierającego ją pełnomocnika) będzie więc przygotowanie takiego obrazu stanu faktycznego całej sprawy, aby sąd miał możliwość poznać wszystkie istotne okoliczności. Co więcej, sprawy te dla swojej skuteczności wymagają współpracy pozostałych wspólników. Niewykluczone, że pozwany będzie negował istnienie konfliktu bądź podejmie próbę przekonania sądu, iż źródłem sporu są inne osoby. Z tego też względu przed wytoczeniem powództwa zachęcamy do skorzystania z pomocy doświadczonego doradcy. Z doświadczenia wiemy, że skuteczne doradztwo w sporach między wspólnikami wymaga bowiem nie tylko dużej wiedzy eksperckiej, ale również uwzględnienia całego szerokiego spektrum sytuacji: to bowiem nie tylko zwykły spór między przedsiębiorcami, ale – co szczególnie istotne – spór między osobami dotychczas sobie bliskimi biznesowo, a nierzadko również prywatnie, a co więcej – to spór o to, co ważne dla każdego ze wspólników, czyli zgromadzony majątek.