Czy obligatariusz może samodzielnie dochodzić roszczeń od właściciela nieruchomości?

Stan faktyczny w niniejszej sprawie był następujący. Spółka Akcyjna („Emitent”) wyemitowała obligacje serii C o wartości nominalnej 1.000 zł każda i o łącznej wartości 17.500.000 zł. Papiery wartościowe zabezpieczono hipoteką ustanowioną na nieruchomości na rzecz obligatariuszy.

Nieruchomość, na której ustanowiono hipotekę była własnością innej spółki akcyjnej („Dłużnik Rzeczowy”). Wykup obligacji miał polegać na zapłacie przez Emitenta na rzecz obligatariuszy wartości nominalnej za każdą obligację.

Następnie Emitent ustanowił administratora hipoteki, który miał działać na rzecz obligatariuszy. Niestety obligacje nie zostały wykupione przez Emitenta w terminie. W związku z tym, powód (posiadający 1.193 obligacji) wezwał administrator hipoteki do podjęcia czynności zmierzających do wyegzekwowania należności. Ten odmówił jednak podjęcia działań, zobowiązując powoda do uzyskania tytułu wykonawczego. Tym samym powód wystąpił do sądu z żądaniem zasądzenia na swoją rzecz od Dłużnika Rzeczowego kwoty odpowiadającej wierzytelności z tytułu wykupu obligacji.

W procesie interwencję uboczną po stronie pozwanej zgłosił administrator hipoteki. Przedstawił on zawartą z Emitentem umowę o ustanowienie administratora hipoteki. Jedno z postanowień umowy wskazywało, że administrator hipoteki jest zobowiązany i uprawniony do wszczęcia przewidzianych prawem czynności zmierzających do przymusowego dochodzenia należności z ustanowionej na zabezpieczenie roszczeń obligatariuszy hipoteki, gdy emitent nie wykupił obligacji w umówionej dacie wykupu.

Sąd I instancji wskazał, że w niniejszej sprawie znajdą zastosowanie przepisy obowiązujące w chwili ustanawiania hipoteki, tj. ustawa z dnia 29 czerwca 1995 r. o obligacjach. Zwrócono uwagę na brzmienie art. 7 ust. 1b ObligU, zgodnie z którym do administratora hipoteki nie stosuje się przepisów art. 68 ze zn. 2 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych (ówcześnie t.j. Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361, ze zm.; dalej jako „KWU”). Zdaniem Sądu, wyłączenie przepisu art. 68 ze zn. 2 KWU powoduje, że w przypadku zabezpieczenia hipotecznego wierzytelności z tytułu obligacji, hipoteka przysługuje bezpośrednio obligatariuszom, a nie administratorowi hipoteki.

W swojej argumentacji skład orzekający odniósł się również do art. 7 ust. 3 ObligU, wyłączającego zastosowanie art. 245 ze zn. 1 Kodeksu cywilnego. Bowiem gdyby hipoteka należała do majątku administratora, przepis ten nie miałby racji bytu, ponieważ obligatariusze nie mogliby jej bezpośrednio przenieść na nabywców obligacji. Ponadto Sąd odwołał się do wykładni celowościowej przepisów KWU oraz ObligU. Na gruncie KWU administratora hipoteki powołują sami wierzyciele hipoteczni, natomiast na gruncie ObligU administratora powołuje emitent obligacji. Zarazem obligatariusze nie mają żadnego realnego wpływu na wybór administratora hipoteki, a nawet jego zmianę. Wskazano, że celem regulacji ObligU jest ochrona obligatariuszy, nie zaś pogarszanie ich sytuacji prawnej.

Uznanie, że legitymację czynną do dochodzenia od dłużnika rzeczowego zaspokojenia z nieruchomości obciążonej hipoteką zabezpieczającą roszczenia z obligacji przysługuje wyłącznie administratorowi hipoteki, naruszałoby interesy obligatariuszy (szczególnie w sytuacji, gdy administrator hipoteki nie wykonuje ciążących na nim obowiązków). Tym samym Sąd I instancji przychylił się do stanowiska powoda, zgodnie z którym obligatariusz może samodzielnie dochodzić, należnej mu od Dłużnika Rzeczowego, kwoty.

Wątpliwości w niniejszej sprawie powziął sąd odwoławczy. W pierwszej kolejności Sąd Apelacyjny powołał się na brzmienie art. 7 ust. 1a ObligU, zgodnie z którym administrator hipoteki wykonuje prawa i obowiązki wierzyciela hipotecznego we własnym imieniu, lecz na rachunek obligatariuszy.

Oznacza to, że pomiędzy obligatariuszami a administratorem hipoteki występuje swoisty stosunek prawny, w którym administrator występuje jako zastępca pośredni obligatariuszy. Działanie administratora reguluje szczegółowo umowa z emitentem, która zdaniem sądu jest umową o świadczenie na rzecz osoby trzeciej, w myśl art. 393 Kodeksu cywilnego.

Ponadto, Sąd Apelacyjny nie przychylił się do stanowiska sądu I instancji, że administrator, powołany przez emitenta będzie działać na niekorzyść obligatariuszy.

Zdaniem Sądu niewłaściwe wykonywanie obowiązków przez administratora hipoteki, uprawnia obligatariuszy do wystąpienia z roszczeniem odszkodowawczym. Nie przesądza zaś o uprawnieniach obligatariuszy do dochodzenia roszczeń zabezpieczonych rzeczowo.

Dalej, sąd II instancji odwołał się do dominującego poglądu, zgodnie z którym administrator hipoteki nabywa hipotekę do własnego majątku i jest wyłącznie legitymowany do dochodzenia zaspokojenia z nieruchomości. Wskazano, że w księdze wieczystej imiennie wskazany jest wyłącznie administrator hipoteki, nie ma żadnych danych o obligatariuszach.

Tym samym Sąd dostrzegł niebezpieczeństwo, że w podziale sumy uzyskanej z egzekucji nieruchomości nie wezmą udziału wszyscy wierzyciele, a tylko ci którzy dysponują tytułem wykonawczym lub zabezpieczeniem powództwa. Zarazem zwrócono uwagę na niebezpieczeństwie dwutorowości dochodzenia wierzytelności przeciwko dłużnikowi rzeczowemu. Mając na uwadze powyższe wątpliwości, Sąd Apelacyjny postanowił zwrócić się z pytaniem prawnym do Sądu Najwyższego. 

Czy obligatariuszowi przysługuje uprawnienie do dochodzenia od dłużnika rzeczowego wierzytelności wynikającej z obligacji zabezpieczonych hipoteką wyemitowanych na podstawie ustawy z dnia 29 czerwca 1995 r. o obligacjach (t.j. Dz. U. z 2014, poz. 730), czy też takie uprawnienie przysługuje wyłącznie administratorowi hipoteki?

Sąd Najwyższy podzielił stanowisko Sądu I instancji, iż obligatariuszowi przysługuje legitymacja do dochodzenia od dłużnika rzeczowego zaspokojenia z nieruchomości obciążonej hipoteką zabezpieczającą roszczenia z obligacji wyemitowanych na podstawie ustawy z dnia 29 czerwca 1995 r. ObligU. Zdaniem Sądu Najwyższego udział w hipotece stwarza wystarczającą podstawę do przyznania obligatariuszowi samodzielnej legitymacji w zakresie dochodzenia zaspokojenia wierzytelności.

W uzasadnieniu Sąd Najwyższy wskazał, iż dla rozstrzygnięcia przedstawionego pytania prawnego miarodajna jest ustawa, pod której rządami doszło do emisji obligacji zabezpieczonych hipoteką na nieruchomości tj. ustawa z 29 czerwca 1995 r. ObligU. Przewiduje ona możliwość ustanowienia hipoteki zabezpieczającej wierzytelności z obligacji z pewnymi odstępstwami od ogólnych zasad.

Nie budziło wątpliwości Sądu Najwyższego, że dopuszczalne jest ustanowienie hipoteki zabezpieczającej wierzytelności kilku różnych osób (obligatariuszy). Jednocześnie wskazano, że hipoteka jest wówczas ich prawem wspólnym. Jednocześnie wierzytelność przysługująca każdemu z obligatariuszy ma w pełni samodzielnej charakter. Nie przeczy temu ustanowienie jednej hipoteki. Celem takiego działania jest przede wszystkim uproszczenie i obniżenie kosztów transakcyjnych.

Zwrócono również uwagę, że w celu usunięcia ewentualnych problemów z wykonywaniem wspólnego prawa z hipoteki, wprowadzono instytucję administratora hipoteki. Jednakże przewidziano odmienne zasady dla administratora hipoteki ustanowionego na gruncie ObligU i KWU. Zdaniem Sądu Najwyższego, ustanowienie administratora hipoteki na podstawie ObligU miało na celu lepszą ochronę interesów obligatariuszy oraz uproszczenie wykonywania przez wierzycieli uprawnień wynikających z hipoteki. Zwrócono również uwagę, że ustawodawca nie zapewnił należytej ochrony interesów obligatariuszy, m.in. poprzez brak realnego wpływu na wybór osoby administratora hipoteki czy brak mechanizmu natychmiastowej wymagalności zobowiązań z tytułu obligacji.

W opinii Sądu Najwyższego określenie, że administrator hipoteki wykonuje prawa i obowiązki wierzyciela hipotecznego we własnym imieniu, lecz na rachunek obligatariuszy, należy interpretować jako szczególne upoważnienie ustawowe do wykonywania we własnym imieniu cudzego prawa majątkowego. Wskazano również, że kompetencje administratora nie są nieograniczone, nie obejmują bowiem uprawnienia do zrzeczenia się prawa rzeczowego. Tym samym ustanowienie administratora hipoteki oraz szerokie określenie jego uprawnień, nie wyłącza możliwości dochodzenia zaspokojenia z nieruchomości obciążonej hipoteką przez samych obligatariuszy.

Zdaniem Sądu Najwyższego, prawo obligatariusza może być realizowane bez uszczerbku dla praw pozostałych współuprawnionych. Wbrew podnoszonym przez Sąd Apelacyjny zastrzeżeniom, uzyskanie przez obligatariusza tytułu wykonawczego i prowadzona na jego podstawie egzekucja z nieruchomości nie zagraża interesom pozostałym obligatariuszom. Należy pamiętać bowiem, że wierzyciel hipoteczny, który nie przyłączył się do egzekucji prowadzonej przez innego wierzyciela, jest z mocy prawa uczestnikiem postępowania o podział sumy uzyskanej z egzekucji z nieruchomości obciążonej hipoteką.

Na zakończenie należy dodać, że omawiana uchwała Sądu Najwyższego ma ogromne znaczenie praktyczne. Po pierwsze, daje obligatariuszom możliwość szybkiego i skutecznego dochodzenia roszczeń, w sytuacji niewykupienia obligacji przez emitenta oraz bezczynności administratora hipoteki. Po drugie teza Sądu Najwyższego pozostaje aktualna na gruncie obecnie obowiązującej ustawy o obligacjach z dnia 15 stycznia 2015 r. (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1208 ze zm.), z uwagi na tożsame brzmienie przepisów.

Wierzyciel ma więc możliwość dochodzenia zaspokojenia swojej wierzytelności z obligacji przeciwko właścicielowi nieruchomości, pomimo tego, że został ustanowiony administrator hipoteki.