Natychmiastowy wykup obligacji - prawo obligatariusza

Prawo obligatariusza do żądania natychmiastowego wykupu oznacza sytuację, w której obligacje podlegają natychmiastowemu, tj. przed nadejściem terminu wykupu ostatecznego, wykupowi w części, w jakiej przewidują świadczenie pieniężne. Natychmiastowy wykup obligacji jest instytucją wyjątkową, stanowiącą odstępstwo od generalnej zasady, że do wykupu obligacji dochodzi w terminie wskazanym w warunkach emisji obligacji. Ustawa o obligacjach przewiduje kilka sytuacji, w których omawiane prawo do żądania natychmiastowego wykupu obligacji się aktualizuje.

Stanem, który upoważnia obligatariusza do żądania natychmiastowego wykupu obligacji, jest przede wszystkim nieterminowość emitenta. Zgodnie z przepisem z art. 74 ust. 2 ustawy o obligacjach, jeżeli emitent jest w zwłoce z wykonaniem w terminie, w całości lub części, zobowiązań wynikających z obligacji, obligacje podlegają, na żądanie obligatariusza, natychmiastowemu wykupowi w części, w jakiej przewidują świadczenie pieniężne. Obligatariusz może żądać wykupu obligacji również w przypadku niezawinionego przez emitenta opóźnienia nie krótszego niż 3 dni, chyba że warunki emisji wskażą krótszy okres.

Powyżej powołany przepis rozróżnia więc sytuacje opóźnienia oraz zwłoki emitenta. Pojęcia te nie są sobie równoznaczne, a rozróżnia je element winy, który jest niezbędny dla zaistnienia zwłoki. Można rzec, że zwłoka stanowi przykład kwalifikowanego opóźnienia, które powstało z winy emitenta. Zwykłe opóźnienie dla swego bytu nie wymaga elementu winy.

Z powyższego wynika bardzo uprzywilejowana sytuacja obligatariusza, którego emitent popadł w zwłokę. Wystarczy bowiem choćby jeden dzień zwłoki w zapłacie któregokolwiek okresu odsetkowego, a wówczas obligatariusz będzie miał prawo do żądania natychmiastowego wykupu obligacji. Pamiętać należy jednak o tym, że winę, a tym samym zwłokę emitenta musi wykazać obligatariusz, co wiąże z dodatkowym wysiłkiem i w praktyce oznacza, że większe zastosowanie znajdzie przypadek żądania wykupu obligacji wobec zwykłego opóźnienia emitenta.

Obligatariusz, którego emitent opóźnia się – nawet bez swojej winy – z zapłatą odsetek od obligacji, także jest na uprzywilejowanej pozycji, albowiem jest upoważniony do żądania natychmiastowego wykupu obligacji zaledwie po 3 dniach od bezskutecznego upływu terminu, w którym emitent powinien spełnić swoje zobowiązanie. Jak wskazano wcześniej, opóźnienie dla swego bytu nie wymaga zaistnienia winy, co ułatwia sytuację obligatariusza konstruującego żądanie natychmiastowego wykupu obligacji na podstawie opóźnienia względem obligatariusza, który żądanie to wywodzi z tytułu zwłoki emitenta.

Zgodnie z przepisem z art. 74 ust. 3 ustawy o obligacjach, obligacje podlegają nadto, na żądanie obligatariusza, natychmiastowemu wykupowi w części, w jakiej przewidują świadczenie pieniężne, jeżeli emitent nie ustanowił zabezpieczeń w terminach wynikających z warunków emisji.

Powyższe rozwiązanie ponownie stawia obligatariuszy w sytuacji uprzywilejowanej. Zabezpieczenie obligacji ma co do zasady charakter fakultatywny i możliwa jest emisja obligacji niezabezpieczonych w żaden sposób. W praktyce jednak, zwłaszcza przy większych inwestycjach, zabezpieczenia obligacji pojawiają się w warunkach emisji obligacji, najczęściej w formie hipoteki.

Warunki emisji obligacji mogą nadto przewidywać, co w praktyce jest rozwiązaniem powszechnym, że zabezpieczenia obligacji zostaną ustanowione po dacie ich emisji i właśnie nabywcy takich obligacji powinni pamiętać o rozwiązaniu z art. 74 ustawy o obligacjach. Nieustanowienie przez emitenta hipoteki w przewidzianym w warunkach emisji terminie może budzić wątpliwości co do rzetelności lub uczciwości emitenta i tym samym prawo obligatariusza do natychmiastowego wykupu obligacji jawi się jako przydatny środek dla ochrony jego interesów.

Poza wspomnianymi sytuacjami, w których natychmiastowy wykup obligacji następuje na wniosek obligatariusza, ustawodawca przewidział także sytuacje, w których obligacje podlegają natychmiastowemu wykupowi z mocy samego prawa, tj. bez inicjatywy ze strony obligatariusza oraz niezależnie od jego woli. Ten rodzaj natychmiastowego wykupu ma na celu ochronę nie interesów obligatariuszy, a ochronę bezpieczeństwa obrotu. 

Pierwsza grupa przesłanek, których wystąpienie skutkuje natychmiastowym wykupem obligacji ex lege została zawarta w przepisie z art. 74 ust. 4 ustawy o obligacjach i dotyczy ona sytuacji, w których po stronie emitenta dochodzi do przekształceń podmiotowych. Zgodnie z powołanym przepisem, w przypadku połączenia emitenta z innym podmiotem, jego podziału lub przekształcenia formy prawnej, obligacje podlegają natychmiastowemu wykupowi w części, w jakiej przewidują świadczenie pieniężne, jeżeli podmiot, który wstąpił w obowiązki emitenta z tytułu obligacji, zgodnie z ustawą nie posiada uprawnień do ich emitowania. Katalog podmiotów uprawnionych do emisji obligacji zawarty został w art. 2 ustawy o obligacjach.  Datą, w której następuje przepisany w art. 74 ust. 4 ustawy o obligacjach skutek w postaci wymagalności obligacji, jest dzień połączenia, podziału lub przekształcenia emitenta, a zatem co do zasady dzień ich wpisania do właściwego rejestru. (por. A. Stokłosa [w:] S. Syp, A. Stokłosa, Ustawa o obligacjach. Komentarz, Warszawa 2020, art. 74.)

Do natychmiastowego wykupu obligacji ex lege dochodzi także, w myśl art. 74 ust. 5 ustawy o obligacjach, także w sytuacji likwidacji emitenta z dniem otwarcia likwidacji, chociażby termin wykupu jeszcze nie nastąpił.

Nadto, choć nie wynika to z przepisów ustawy o obligacjach, do natychmiastowej wymagalności wierzytelności obligatariuszy ex lege dochodzi także w sytuacji ogłoszenia upadłości emitenta. Zgodnie bowiem z przepisem z art. 91 ust. 1 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe, zobowiązania pieniężne upadłego, których termin płatności świadczenia jeszcze nie nastąpił, stają się wymagalne z dniem ogłoszenia upadłości. Do zobowiązań pieniężnych upadłego emitenta należą zaś zobowiązania wynikające z emisji obligacji względem obligatariuszy.

Co prawda przepis z art. 74 nie przewiduje sytuacji, w których do natychmiastowego wykupu obligacji dochodzi na wniosek emitenta, to w praktyce spotkać można się z takimi warunkami emisji obligacji, które rozwiązanie takie zastrzegają. Uzasadnieniem takich zapisów umownym jest interes ekonomiczny emitenta, dla którego, w wyniku różnych czynników, dalsze wykonywanie zobowiązań z obligacji może okazać się nieopłacalne. W takim przypadku do natychmiastowego, przedterminowego wykupu obligacji dochodzi w drodze jednostronnego oświadczenia emitenta, po zaistnieniu przesłanek wskazanych w warunkach emisji.

Nietrudno zauważyć, że w omawianej sytuacji przedterminowy wykup obligacji działa na niekorzyść obligatariuszy, ale takie zastrzeżenia umowne, o ile sformułowane prawidłowo i wystarczająco precyzyjnie, są skuteczne na podstawie zasady swobody umów.

O ile zasadą jest, że wykup obligacji następuje w terminie lub terminach określonych w warunkach emisji, to jednak przepisy prawa przewidują sytuacje skutkujące natychmiastowym, przedterminowym wykupem obligacji. Dzieje się to zarówno na wniosek, jak i z mocy samego prawa. Konkretne warunki emisji obligacji mogą wskazywać dodatkowe sytuacje, w których przedterminowy wykup będzie możliwy, w tym także na wniosek emitenta. Wszystko to sprawia, że natychmiastowy wykup obligacji pozostaje bardzo ważnym narzędziem w ręku obligatariuszy.