Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych za przestępstwa przeciwko środowisku - nowe zasady

Po pierwsze, redakcja przepisu z art. 4a omawianej ustawy zrywa z zasadą odpowiedzialności wtórnej na rzecz odpowiedzialności w zasadzie automatycznej, której podmiot zbiorowy miałby podlegać od razu po stwierdzeniu samego faktu popełnienia danego czynu zabronionego przez osobę, pomiędzy którą a podmiotem zbiorowym dochodzi do relewantnych powiązań wymienionych w art. 3 ustawy.

Nie bez powodu odpowiedzialność podmiotu zbiorowego na podstawie omawianej ustawy posługiwała się pojęciem czynu zabronionego, a nie przestępstwa. Pojęcia te nie są ze sobą równoznaczne, czynem zabronionym jest bowiem samo zachowanie się człowieka, które wypełnia znamiona strony przedmiotowej przestępstwa czy przestępstwa karnoskarbowego. Dla uznania czynu zabronionego za przestępstwo niezbędnym jest dalsze stwierdzenie jego bezprawności, karygodności oraz zawinienia. Te dalsze elementy, na gruncie ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, nie są czynnikami warunkującymi odpowiedzialność podmiotu zbiorowego.

Różnica pomiędzy dotychczasowymi a nowymi przepisami tkwi jednak właśnie w zasadzie wtórności. Skoro do tej pory odpowiedzialność podmiotu zbiorowego uzależniona była od wydania prejudykatu w postaci orzeczenia stwierdzającego odpowiedzialność sprawcy za czyn zabroniony, to bez znaczenia dla odpowiedzialności podmiotu zbiorowego pozostawały elementy struktury przestępstwa inne niż stwierdzenie popełnienia czynu zabronionego. Po zmianach w kontekście czynów zabronionych przeciwko środowisku sytuacja nie jest już tak klarowna. Zerwanie z zasadą wtórności oznacza bowiem, że podmiot zbiorowy może odpowiadać na gruncie omawianej ustawy niezależnie od odpowiedzialności karnej sprawcy czynu zabronionego. Choć wydaje się to abstrakcyjne, to nowe przepisy teoretycznie zezwalają na pociągnięcie podmiotu zbiorowego do odpowiedzialności za czyn zabroniony, nawet jeżeli postępowanie karne przeciwko sprawcy zakończy się wydaniem wyroku uniewinniającego.

Powstaje więc pytanie, czy odpowiedzialność ta nie jest nazbyt szeroka i czy nie pozostawia podmiotu zbiorowego w nazbyt słabej pozycji procesowej i materialnej, nadto bez prawomocnego orzeczenia stwierdzającego odpowiedzialność sprawcy za czyn zabroniony.

Nowa regulacja stwarza także wątpliwości co jej praktycznego stosowania, a to ze względu na brak stosownych nowelizacji innych przepisów warunkujących odpowiedzialność podmiotu zbiorowego, w szczególności przepisów z art. 3 o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary.

Zgodnie z przepisem z art. 3, wspomnianej ustawy, warunkiem odpowiedzialności podmiotu zbiorowego jest popełnienie czynu zabronionego przez osobę:

1. działającą w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego w ramach uprawnienia lub obowiązku do jego reprezentowania, podejmowania w jego imieniu decyzji lub wykonywania kontroli wewnętrznej albo przy przekroczeniu tego uprawnienia lub niedopełnieniu tego obowiązku;
2. dopuszczone do działania w wyniku przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków przez osobę, o której mowa w pkt 1;
3. działającą w imieniu lub interesie podmiotu zbiorowego, za zgodą lub wiedzą osoby, o której mowa w pkt 1;
4. będącą przedsiębiorcą, który bezpośrednio współdziała z podmiotem zbiorowym w realizacji celu prawnie dopuszczalnego.

Znowelizowane przepisy nie wyłączają stosowania ww. zasad w kontekście czynów zabronionych przeciwko środowisku, tym samym przesłanki z art. 3 muszą zostać spełnione celem pociągnięcia podmiotu zbiorowego do odpowiedzialności także za czyn zabroniony przeciwko środowisku. Jednocześnie zaś, wydaje się niemożliwym do pogodzenia z zasadami prawa karnego, aby wiążące ustalenia co do osoby sprawcy czynu zabronionego oraz okoliczności dotyczących popełnienia tego czynu zapadły gdziekolwiek indziej niż w wyroku lub innym orzeczeniu kończącym postępowanie karne co do sprawcy czynu.

Powyższe może oznaczać, że nawet pomimo zerwania z zasadą wtórności i uniezależnienia odpowiedzialności podmiotu zbiorowego od wydania orzeczenia, o którym mowa w art. 4 ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, wyrok taki może i tak okazać się niezbędny a to celem wiążącego ustalenia, jaka to konkretnie osoba popełniła czyn zabroniony.

Co więcej, aby podmiot zbiorowy odpowiadał na zasadzie art. 4a omawianej ustawy, to niezbędnym jest także ustalenie, że czyn popełniony przez sprawcę był czynem zabronionym przeciwko środowisku – tj. z rozdziału XXII Kodeksu karnego. Ponownie, nie wydaje się możliwym, aby sąd rozpoznając wniosek o pociągniecie podmiotu zbiorowego do odpowiedzialności orzekał w przedmiocie tego, czy popełniony czyn wyczerpuje znamiona konkretnych przestępstw odmiennie, niż ustali to sąd rozpoznający postępowanie główne przeciwko sprawcy, a uczyni to właśnie w jednym z tych orzeczeń, o których mowa w art. 4 ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych.

Warto zaznaczyć, że wszystkie, ww. wątpliwości nie występowały pod reżimem przepisów dotychczas obowiązujących.  

Nadto, wątpliwości może budzić także samo uzasadnienie zmiany omawianej regulacji, które jako główny cel zaproponowanej zmiany wskazuje na międzynarodowe zobowiązania Rzeczypospolitej Polskiej. Jak wskazuje projektodawca w kontekście wprowadzenia przepisu z art. 4a do omawianej ustawy:

„Efektywność regulacji odnoszących się do odpowiedzialności osób prawnych (podmiotów zbiorowych) ma również istotne znaczenie z uwagi na zobowiązania międzynarodowe Polski względem Unii Europejskiej, Rady Europy i Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD). Polska ma obowiązek wprowadzenia sprawnie funkcjonującego systemu odpowiedzialności osób prawnych i zapewnienia, by osoby prawne podlegały skutecznym i odstraszającym sankcjom, proporcjonalnym do wagi popełnionych przestępstw. Warto również zauważyć, że w sprawozdaniu końcowym z VIII rundy ewaluacji wzajemnych, poświęconej przestępstwom przeciwko środowisku naturalnemu, przyjętym przez Radę Unii Europejskiej w 2019 r., podkreślono wagę skutecznego karania podmiotów zbiorowych jako niezbędnego warunku zwalczania tego typu przestępczości.”

oraz dalej:

 „Ta oparta na prejudykacie konstrukcja, będąca podstawowym elementem obecnej procedury, została przyjęta głównie z przyczyn praktycznych. Żaden z międzynarodowych aktów prawnych wiążących Polskę nie uzależnia odpowiedzialności podmiotu zbiorowego od uprzedniego osądzenia sprawcy przestępstwa popełnionego na jego korzyść. Aktualne rozwiązanie jest od wielu lat krytykowane przez organizacje międzynarodowe zajmujące się zagadnieniem odpowiedzialności osób prawnych.

W świetle wiążących Polskę instrumentów międzynarodowych warunek prejudykatu postrzegany jest jako utrudnienie wobec efektywnego i skutecznego karania osób prawnych proporcjonalnymi i odstraszającymi sankcjami. Mając na uwadze zasadę pacta sunt servanda, aktualny stan prawny może być źródłem zastrzeżeń co do skuteczności implementacji poszczególnych umów międzynarodowych.”

Zastanawiającym i kontrowersyjnym wydaje się to, że projektodawca nie wymienił aktów prawa międzynarodowego, których to cele miałyby zostać zrealizowane wprowadzeniem regulacji z art. 4a ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych. Co więcej, projektodawca, powołując się na zobowiązania międzynarodowe, nie pochylił się w ogóle nad kwestią spójności i zgodności nowych przepisów z przepisami i zasadami prawa krajowego, w szczególności z przepisami konstytucyjnymi.

Na tym jednak wątpliwości się nie kończą, uzasadniając bowiem wprowadzenie przepisu z art. 4a projektodawca wskazuje bowiem dalej, że:

„Rozwiązanie zaproponowane w art. 4a występuje także w innych państwach. Zgodnie z art. 102 ust. 1 szwajcarskiego kodeksu karnego (Schweizerisches Strafgesetzbuch vom 21. Dezember 1937 (Stand am 1. Juli 2021), AS 54 757, https://www.fedlex.admin.ch/eli/cc/54/757_781_799/de, dostęp: 06.12.2021 r.) przedsiębiorstwo ponosi odpowiedzialność, gdy przestępstwo zostało popełnione w ramach działalności gospodarczej tego przedsiębiorstwa, a na skutek wadliwej organizacji przedsiębiorstwa nie można przypisać czynu konkretnej osobie fizycznej. Sankcją, stosowaną wobec takiego podmiotu, jest grzywna w wysokości do 5 000 000 franków szwajcarskich. Natomiast art. 102 ust. 2 szwajcarskiego kodeksu karnego stanowi, iż w przypadku niektórych przestępstw (udział lub wspieranie organizacji przestępczych lub terrorystycznych, finansowanie terroryzmu, pranie brudnych pieniędzy, przekupstwo) przedsiębiorstwo jest karane niezależne od karalności osoby fizycznej, jeżeli przedsiębiorstwu zarzuca się, że nie przedsięwzięło ono wszystkich niezbędnych i możliwych organizacyjnych środków zaradczych w celu zapobieżenia takiego przestępstwa.”

Ciężkim do zrozumienia jest to, że celem uzasadnienia wprowadzenia przepisu, który ma rzekomo realizować zobowiązania Rzeczypospolitej Polskiej przede wszystkim względem Unii Europejskiej, projektodawca powołał się na ustawodawstwo państwa nieczłonkowskiego.

Co więcej, wątpliwości budzi redakcja wprowadzonego przepisu z art. 4a omawianej ustawy do przywołanego przepisu z art. 102 ust. 1 szwajcarskiego kodeksu karnego, zgodnie z którym odpowiedzialność przedsiębiorstwa zachodzi w sytuacji, gdy czynu nie można przypisać czynu konkretnej osobie fizycznej. Zasada odpowiedzialności podmiotu zbiorowego w prawie szwajcarskim wydaje się więc mieć charakter odpowiedzialności wyjątkowej, a nie zasadniczej.

Kończąc niniejsze rozważania można także wysnuć refleksję, czy w kontekście zmian chronione prawnie dobro w postaci środowiska nie zostało przez projektodawcę nazbyt uprzywilejowane względem innych dóbr. Jak wynika z uzasadnienia projektu zmiany ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą karnych, były one podyktowane „niedoskonałością” aktualnych regulacji prawnych. Rzecz w tym jednak, że zmianie uległ generalny przepis warunkujący odpowiedzialność podmiotów zbiorowych, dotyczącego odpowiedzialności za wszystkie wymienione w ustawie przestępstwa. Projektodawca z tego zakresu wyodrębnił odpowiedzialność za przestępstwa środowiskowe, a zasady odpowiedzialności za pozostałe czyny nie zostały zmodyfikowane. Ciężko nie zastanawiać się nad tym, dlaczego projektodawca, a za nim ustawodawca, uważa, że zasady odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za inne przestępstwa niż środowiskowe zasługuje na regulacje, określone przez projektodawcę jako niedoskonałe.

Niezależnie od wszystkich wątpliwości praktycznych oraz kontrowersyjnego uzasadnienia projektu ustawy z dnia 22 lipca 2022 r., od dnia 1 września 2022 r., wskutek zmian odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione przeciwko środowisku przedsiębiorstwa będą musiały sprostać jeszcze surowszym wymogom ostrożnościowym celem zapewnienia jak najdalej idącej ochrony środowiska.